Pies w Heraldyce
Herby
są niezwykle ważnym (a współcześnie niedocenianym) elementem polskiej tradycji i
sztuki. Są one jednymi z najstarszych zabytków polskiej kultury. Herb, jest
oznaką rodów rycerskich i szlacheckich, miast, prowincji, kapituł, państw, o
stałej postaci. Najbardziej popularne symbole herbowe związane były ze
zwierzętami i ptakami, które reprezentowały siłę, męstwo i wierność, stąd: lew,
orzeł, niedźwiedź, pies.
Słowo herb przejęte zostało z języka czeskiego gdzie pierwotne jego brzmienie
erb miało podwójne znaczenie - "dziedzictwo" lub "uzbrojenie". Do języka
czeskiego zostało ono przejęte z języka niemieckiego, gdzie pierwotne jego
brzmienie Erbe oznacza "dziedzictwo".
Słowo herb przejęte zostało z języka czeskiego gdzie pierwotne jego brzmienie
erb miało podwójne znaczenie - "dziedzictwo" lub "uzbrojenie". Do języka
czeskiego zostało ono przejęte z języka niemieckiego, gdzie pierwotne jego
brzmienie Erbe oznacza "dziedzictwo".
Herb szlachecki - charakterystyczny znak
rodowy ustalony według określonych reguł heraldycznych. W założeniu jest znakiem
niepowtarzalnym, jednak może się nim posługiwać - w heraldyce polskiej - wiele
rodów tzw. herbownych, tworzących w konsekwencji charakterystyczny dla polskiej
heraldyki ród herbowy, grupujący rodziny czasem ze sobą wcale niespokrewnione.
Ze
względu na współużytkowanie tych samych herbów przez wiele rodzin, herby
przysługujące tylko jednej rodzinie były w Polsce ewenementem, nazywanym
herbami własnymi.
Odnosiły
się głównie do rodzin obcego pochodzenia, indygenowanych w Polsce, do rodzin
książęcych z dawnych dynastii litewsko-ruskich i rodzin świeżo nobilitowanych.
Niekiedy nazwą herb własny są też określane odmiany herbów szlacheckich powstałe
przez udostojnienie herbu przy nadaniach tytułów arystokratycznych. Nazwą herbu
własnego jest zazwyczaj nazwisko używającej go rodziny. Tytuły arystokratyczne,
a więc i ich heraldyczne odzwierciedlenia były w dawnej Polsce zakazane.
Pierwszy wyjątek uczyniono w XVI w. dla rodów kniaziowskich, potomków panujących
dynastii Litwy i Rusi.
Przyjmowanie tytułów arystokratycznych od zagranicznych monarchów upowszechniło
się w XVIII w. i w okresie zaborów.
Nieco inny jest źródłosłów herbu w językach Europy Zachodniej. Tam o
identyfikacyjnej funkcji herbu i jego genezie świadczy nazwa związana z
uzbrojeniem: arma, arms (coat of arms), armoires, Wappen (co dawniej w języku
niemieckim miało to samo znaczenie co Waffen).
W
Polsce, a także w krajach zachodnioeuropejskich, herby w swym początkowym
okresie obierane były dowolnie i nie podlegały żadnym prawidłom ani też
ochronie. Z chwilą powstania społeczeństwa stanowego herb staje się oznaką stanu
rycerskiego, czyli szlacheckiego, do którego należało się z tytułu urodzenia.
Posługiwanie się herbem wzbudzało zazdrość innych stanów – zwłaszcza
mieszczaństwa i duchowieństwa oraz innych korporacji, stąd wkrótce pojawiły się
herby mieszczan, cechów rzemieślniczych. Heraldyka opiera się na określonym
systemie symboli, a zatem ukrytych znaczeń. Herb miał być swego rodzaju
wizytówką i musiał zawierać pozytywne skojarzenia.
W
heraldyce tarcza herbowa jest podstawowym elementem herbu, jedynym, bez którego
herb nie mógł istnieć. Z biegiem czasu zmieniał się kształt tarczy herbowej. W
okresie średniowiecza herby malowano na tarczach bojowych. W późniejszych
wiekach tarcza przybrała formę symboliczną zwaną kartuszem. Herby umieszczano
także ( haftowane) na tunikach, płaszczach, wamsach i kropierzach końskich.
Zewnętrznymi ozdobami herbu oprócz labrów są płaszcze i namioty, trzymacze,
dewizy i insignia.
Pies jedno z najstarszych zwierząt towarzyszących człowiekowi jest emblematem
odwagi, czujności. Noże oznaczać przenikliwość rozumu, opiekę, przyjaźń, wierna
służbę swemu panu. W znakach runicznych przypisana jest mu runa Kun Y.
Pies niestety rzadko pojawia się w heraldyce, ale wzbogaca również zwierzyniec
heraldyki polskiej np. takie herby rycerskie jak: Pobóg, Korczak, Kuszaba i
wiele innych Wszędzie w nich figuruje ówczesny pies. To już był osobliwy awans
ceny psa i jego uznania. Nie wszystkie zwierzęta tego dostąpiły, pies w każdym
razie wszedł na tarcze herbowe jakby w nagrodę za swoje zasługi i cnoty. Tarcza,
która była zaszczytem wyróżnionego człowieka, zachowała nam wizerunki ówczesnego
psa. Oto kilka przykladów herbów gdzie pies występuje w herbach rodzin:
Allan
(Alan) - polski herb szlachecki pochodzenia brytyjskiego. W tarczy ściętej, w
polu górnym błekitnym pięcioramienna gwiazda złota, między srebrnymi muszlami, w
polu dolnym srebrnym dwie rzeki błękitne w poprzek, jedna nad drugą. W klejnocie
srebrny medal z wizerunkiem psiej głowy. Większość herbarzy, błędnie opisuje,
prawdopodobnie za błędem w oryginalnym dyplomie klejnot dodając do opisu zawój (tortillon)
srebrno-błękitny, zastępujący w często w heraldyce brytyjskiej koronę hełmową.
Tarczę podtrzymują dwa psy myśliwskie, barwy prawdopodobnie srebrnej, stojące na
wstędze z dewizą łac Triumpho morte tam vita.
Barberiusz
- polski herb szlachecki, z indygenatu. W polu błękitnym podkowa złota z
zaćwieczonym takimż krzyżem kawalerskim między trzema takimiż gwiazdami (2 nad
1). Klejnot: Chart srebrny z obrożą złotą, wspięty. Labry błękitne, podbite
złotem. Najwcześniejsze wzmianki. Zatwierdzony Wilhelmowi Barberiusowi
w roku 1607
Bokum
v. Bokun ab Alten h. Paprzyca, pochodzą z Kurlandii, pojawili się w
Rzeczypospolitej w połowie XVII wieku.
Jan Kazimierz, sekretarz wielki koronny i opat trzemeski, biskup przemyski 1700
r., został przez króla mianowany biskupem krakowskim 1702 r., lecz nie uzyskał
potwierdzenia od stolicy apostolskiej. W 1712 r. podkanclerzy koronny, zamienił
w 1719 r. biskupstwo przemyskie
na chełmińskie. Był i opatem czerwińskim; umarł 1721 r
Kuszaba - polski herb szlachecki z XIII wieku.: w polu zielonym - kamień młyński barwy naturalnej.Nad tarczą w koronie szlacheckiej - dziewięć głów szczenięcych. Nadany neofitom, braciom Karolowi i Stanisławowi Lipskim, przez Stanisława Augusta w 1764 r., potwierdzony20 października 1765 r. W wyniku unii horodelskiej w 1413 przeniesiony na Litwę
Różne postacie herbu Kuszaba
•
Legenda herbowa:
„Z Czech ten herb przyniesiony do Polski byćł mienią za Bolesława Wstydliwego, z
tej zaś okazyi miał być nabyty. Dano znać Pani pewnej w Czechach, że poddana jej
razem trzech synów powiła, ta nie tylko, że poddaną swoję z tej okazji o
cudzołóstwo (rozumiejąc,
że z jednym mężem tyle dziatek być nie może ) posądzała, ale też i surowiej
karała. Przyszło za sprawą Boską, który niewinnych broni, że taż sama Pani w
krótkim czasie dziewięciu synów porodziła.
Czy się tedy wstydząc, czy obawiając się jakiegoś dla siebie porozumienia złego
u męża, babie ośmiu synów w bliskiej rzece, jednego tylko z nich zostawiwszy na
wychowanie, potopić kazała. Nie było na ten czas w domu męża Pani onej, za
sporządzeniem jednak Boskiem, właśnie nadjechał, gdy już na zgubę dzieci Baba
niosła. Pyta się jej tedy, co niesiesz ? Odpowiada, szczenieta prawi do wody
topić, zajrzy z ciekawości Pan, czy prawi nie ma między niemi co do myślistwa
sposobnego; gdy zobaczył dzieci, i dowiedział się o wszytskim, co się działo;
sekretnie młynarzowi kazał wszystkie odchować.
Gdy dorośłi, zaprosiwszy do siebie gości i sąsiadów, i uczęstowawszy, rzuca
kwestyą na coby sobie ta matka zasłużyła, któraby własne dzieci zgubiła, wszyscy
ją smierci godną osądzili; dopiero ojciec rzecze: niech tu staną szczenięta
moje: przyprowadzili ośmiu chłopców,
w jednakowej barwie, żywości i komplekxyi, prawie wszyscy równi. Powiada przed
wszystkiemi zaproszonemi, co się z niemi stało, a do żony obróciwszy śię, za ten
grzech, godnabyśći wprawdzie karania większego, tylko że cie sam Bóg strzegł
przezemnie; dla tego podziękuj świętej jego opatrzności. Czy to tedy synom na
pamiątkę tej rewolucyi, czy młynarzowi, który ich wychował w nagrodę, tym
kształtem herb nadał, nie zgadzaja się autorowie.” (Kasper Niesiecki,
Herbarz, t. VII, s. 248-2)
Herb Korczak - Z herbem związane są legendy.
Opis: - W polu czerwonym, trzy wręby srebrne w pas, zwężające się w dół,
w klejnocie, pół wyżła srebrnego w naczyniu złotym.
Legenda
herbowa: W legendzie herbowej jest mowa, o tym, iż Hunowie po śmierci Attyli
nie mogli zdecydować się co do osoby nowego wodza. Postanowili zatem, że władzcą
obiorą tego, kto pierwszy wejdzie do pewnej izby. Zrządzeniem losu pierwszą żywą
istotą był pies, i jego, chąc niechcąc obwołano wodzem. Podczas uczty
wyprawionej z okazji intronizacji krajczy podawał psu mięso oddzielone od kości.
Kości zaś wrzucał do osobnego naczynia. Władca, który z chwilą wyboru nie pozbył
się przecież swej psiej natury, skoczył do napełnionej kośćmi czaszy i wówczas
krajczy, ze słowami jeśli chcesz być panem przestań psich obyczajów, ściął mu
łeb. Choć można przypuszczać, że wielu Hunów było z takiego obrotu sprawy
zadowolonych, to jednak krajczy musiał ratować sie pospieszną ucieczką przez
trzy rzeki, tj. belki widniejące w jego herbie.
Rozpowszechniony w ziemiach: krakowskiej, lubelskiej, na Rusi Czerwonej
Pobóg
- Większość heraldyków wywodzi ten klejnot od herbu Jastrzębiec. Legenda mówi,
iż w zamierzchłych czasach żyło dwóch braci Jastrzębczyków, między którymi
panowała ogromna nienawiść. W konsekwencji jeden z braci zabił drugiego, za co
herb mu na
Zagłobę (tzn. za głowę brata) zmieniono. Z rodzimego Jastrzębca odjęto krzyż, a
podkowę przebito mieczem. Jeden z bratanków swojego wuja-bratobójcy starał się
za wszelką cenę zmyć hańbę i przywrócić dobre imię rodziny. Wiódł przeto żywot
bogobojny, służąc ofiarnie na dworach u różnych panów. Któregoś razu posłował do
papieża,
ten będąc zadowolony z poselstwa dał mu list zapowiedni do Króla Polskiego.
Bolesław Chrobry przeczytawszy odpowiedź od papieża zmienił Zagłobczykowi herb,
odejmując
z niego miecz i kładąc na bark podkowy krzyż kawalerski zaś w klejnocie zamiast
rodowego Jastrzębca dał rycerzowi charta - znak wiernej służby. Nowy klejnot
otrzymał nazwę POBÓG ( od pobożność). Kronikarz polski, Jan Długosz o rodzie
Pobogów pisał, że byli:
„ad iracundiam proni" (skłonni do gniewu).
Opis herbu: W polu błęitnem - podkowa srebna ocelami na dół z krzyżem
kawalerskim złotym na barku. Nad hełmem w koronie - pół charta z obrożą na szyi.
Rozpowszechniony w ziemiach: krakowskiej, łęczyckiej, poznańskiej.
Najsławniejszy ród pieczętujący się klejnotem Pobóg to Koniecpolscy.
Inne postacie herbów rodów:
DOMINIKANIE
- Postac psa znajduje się również w heraldyce kościelnej. Znajduje się on w
herbie dominikanów. Zakon założony został w 1206 roku w Montpellier przez św.
Dominika de Guzman. Pierwsi dominikanie, a wśród nich św. Jacek, przybyli do
Polski w 1220 roku. W 1223 roku powstał - w Krakowie - pierwszy polski klasztor
dominikański.
Dominikanie
wywodzili się z Bolonii, miasta siedziby najstarszego i jednego z
najsławniejszych uniwersytetów średniowiecznej Europy. Powstanie tego zakonu
było powiązane z potrzebą wiedzy dla rozwoju cywilizacyjnego, głównie handlu,
postępu intelektualnego i tworzeniu się samorządnych gmin miejskich. Dlatego też
klasztory dominikańskie z założenia związane były z miastami a w organizacji
dominikańskiej odnaleźć można najważniejsze elementy ustroju samorządowego.
Papież Grzegorz IX powierzył dominikanom czuwanie nad prawowiernością doktryny
katolickiej, więc stali się oni nie tylko w przenośni "Domini canes" (psami
Pana). Atrybutem św. Dominika jest czarno-biały pies (niekiedy z pochodnią
wiary), co stanowi aluzję do stroju zakonnego, białego habitu i czarnego
płaszcza z kapturem; a sam pies jest symbolem czujności i wierności braci
kaznodziejów.
Postać psa w herbie ma również wiele miast a także państw. Oto kilka z takich herbów
Godła poszczególnych państw zmieniały się w zależności od władcy i jego znaków
herbowych. Podobnie było z godłami miast, czy dominiów, które przyjmowały
określone figury w tarczach herbowych w zależności od historycznych powiązań
rodowych,
czy sprawowanego władztwa politycznego nad nimi.
W
heraldyce myśliwskiej psy – głównie charty występują jako znaki zoomorficzne
w polach tarczy i często w kolorach srebrnych i czarnych, natomiast ogary w
kolorze czerwonym. Są to również znaki mówiące, bo uzupełniają legendę rodów. W
polskim herbarzu rodowym figury zwierząt symbolizujących siłę, mądrość i
wierność są częstym zjawiskiem. Przykładem mogą tu być herby: Korczak (w koronie
srebrny pies).
Po lewej: Herb księstwa wirtemberskiego z herbarza Siebmachera | Po prawej: Herb
kobiety dwukrotnie zamężnej (Niemcy)
Szlachetnie urodzone niewiasty miały herby i mogły z nich korzystać. Dla odróżnienia od herbów "wojennych mężów", herby kobiece pozbawione były jednak wszelkich elementów związanych z walką orężną, tak typowych dla zwykłych, męskich herbów. Można na nich zobaczyć również wizerunki psa.
Herb kobiecy, umieszczany był przeważnie na owalnej lub romboidalnej
tarczy, uwzględniał zazwyczaj stan cywilny używającej go osoby. Jest to głównie
widoczne w heraldyce zachodnioeuropejskiej, heraldyka polska bowiem nie wyróżnia
w szczególny sposób herbu kobiecego poza, nielicznymi przykładami zapożyczonymi
z zewnątrz. Na przykład według przyjętych norm, kobieta niezamężna kładzie swój
herb na tarczy romboidalnej, zwanej panieńską i używa zazwyczaj herbu ojca.
Wychodząc za mąż kobieta wzbogaca swój herb o herb męża. Kobieta wdowa,
powtórnie wychodząca za mąż dołącza herb męża na tarczy dzielonej w słupy.
Stosunkowo najlepiej opisane są figury herbowe rodów mających pewne znaczenie w
historii powszechnej, jak i w heraldyce poszczególnych narodowości. W sagach
przedstawiających godła ze znakami zwierząt, akcentuje się te znaki jako symbole
kultowe, a często też jako istoty święte. Przykładem takim może pies, który w
starogermańskich mitach miał być tym zwierzęciem, który słońce i księżyc
przepędzał ze wschodu na zachód, a także Wotan (ojciec bogów i asów) miał
ofiarować bogini losu, Nornie – psa jako jej współtowarzysza.
J. Boczkowska
Opracowano na podstawie:
1. http://www.anszyd.webpark.pl/w-klasztorze-oswiec.htm
2. cogitatur.fm.interia.pl
3. familia-lison.com
4. http://www.taraka.pl/index.php?id=tropem_jelenia
5. http://www.olesnica.nienaltowski.net/Herby_Wirtembergow.htm
6. http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Dogs_in_heraldry
7. Herby rycerstwa polskiego; Bartosz Paprocki, Kazimierz Józef Turowski,
Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p.
1584;
wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego
8. Marek Derwich, Marek Cetwiński, Herby, legendy, dawne mity, Wrocław 1989
9. Józef Szymański, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, Warszawa 2001
10. Kolak W., Marecki J., Leksykon godeł zakonnych, Łódź 1994
11. Paweł Dudziński, Alfabet heraldyczny, Świat Książki, Warszawa 1997
12. Józef Marecki, Zakony w Polsce, Kraków 2000
13. A. Drągowski, Herby szlachty polskiej i litewskiej, Wyd. De Facto, Warszawa
2005
